Wielki Tydzień na Podhalu - zwyczaje wielkanocne 
Wielki Tydzień na Podhalu
Serdecznie zapraszam do przeczytania opowieści o dawnych zwyczajach i obrzędach związanych z okresem Wielkiego Postu i Wielkiego Tygodnia na Podhalu.
Tekst powstał dzięki pomocy pani Doroty Majerczyk i Dziecięcego Zespołu „Majeranki”.
Regionalny zespół Majeranki
Na pewno każdy z nas pamięta, jak w okresie szkolnym przygotowywał Marzanne. W tradycyjnej obrzędowości Podhala zwyczaj ten nie był znany, natomiast w czwartą niedzielę Wielkiego Postu obnoszono po wsi słomianą kukłę, obleczoną w białe płócienne szaty, zwaną śmiertuską, śmiertką, śmiertecką. Dziewczęta obchodziły z kukłą wieś, zatrzymywał się pod domami i śpiewały. Otrzymywały za to od gospodarzy jajka. Na zakończenie obchodu kukła była wrzucana do rzeki.
chodzenie ze śmiertecką
Przez okres Wielkiego Postu przygotowywane były palmy, zwane na terenie Podhala bazickami. Do przygotowywania palm, najczęściej wykorzystywano witki wierzbowe, gałązki barwinka, mirt, bukszpan, bibułkowe kwiatki. Tegoroczne przygotowania do wykonania palmy przez Zespół „Majeranki” trwały cały post – przypomnijmy, że miała ona długość 27 metrów.
robienie kwiatkow do palmy
foto: JanC - przygotowywanie i stawianie gotowej palmy wielkanocnej
Niedziela Palmowa rozpoczynała cykl obrzędów związanych w Wielkim Postem. Palmy poświęcone w kościele były używane do zabiegów o charakterze magicznym. Głaskano nimi bydło, żeby było zdrowe, połykane kotki z bazi miały chronić przed chorobami gardła, chłostano się palmami nawzajem, aby uchronić się od chorób i wypędzić zimową ospałość. Palmę przechowywano za tragarzem lub za świętymi obrazami, aby chroniła przed czarami i uderzeniem pioruna, a podczas burzy wystawiano w oknie razem z gromnicą. Z palmowych gałązek wykonywano krzyżyki, które zatykano w polu, aby uchronić zbiory przed gradobiciem. W wielu rejonach Podhala wkładano poświęcone bazie do ziarna siewnego i do ziemniaków sadzeniaków, uderzano również nimi bydło przed pierwszym wiosennym wypasem, aby zapewnić mu zdrowie, bezpieczeństwo i uchronić przed urokami. Rozpoczynając wiosenną orkę, wkładano bazie pod pierwszą skibę,.
Wielki Czwartek w tradycji chrześcijańskiej jest pamiątką Ostatniej Wieczerzy i świętem stanu kapłańskiego. W dniu tym praktykowany był zwyczaj publicznej egzekucji kukły uosabiającej Judasza - zdrajcę Chrystusa. Kukła była wykonywana ze słomy i odziana w łachmany, gromada młodych chłopców wlokła ją przez wieś, następnie wieszała ją na dzwonnicy. Finałem było palenie Judasza w ognisku wraz ze śpiewem „Judosie nie pal sie, weź kija obroń sie” lub topienie go w rzece.
Wielki Czwartek to dzień, w którym milkną dzwony, aż do Rezurekcji słychać tylko dźwięk drewnianych kołatek.
wieszanie judasza
W tradycyjnej obrzędowości Podhala Wielki Piątek był dniem uważanym za sprzyjający działaniu złych mocy, a zwłaszcza czarownic, przed którymi należało chronić dom i obejście. Rano, przed wschodem słońca obmywano się w rzece, żeby nie chorować przez cały rok. Kąpieli poddawano również konie, a krowy i owce kropiono źródlaną wodą. Był to dzień robienia masła, które przechowywano przez cały rok i używanego jako lekarstwa. Surowo przestrzegano zakazów, m.in. nie wolno było wykonywać prac polowych, a także wszelkich czynności związanych z tłuczeniem, przybijaniem, rąbaniem i szorowaniem.
Był to dzień ścisłego postu, jeszcze w średniowieczu przez cały dzień powstrzymywano się w ogóle od jedzenia. W kościołach przygotowywane były Boże Groby, przy których cały czas czuwa straż.
W Kalwarii Zebrzydowskiej odbywają się tradycyjne misteria Męki Pańskiej – więcej na stronie http://www.kalwaria.ofm.pl/.
Wielka Sobota to dzień odnowienia przyrzeczeń chrztu oraz święcenia ognia i wody. Był to czas ostatnich przygotowań do Świąt, przede wszystkim pieczenia bab drożdżowych i baranków z ciasta. W tym dniu malowano pisanki. Najczęściej były one jednokolorowe barwiono je w cebuli i innych barwnikach roślinnych, a następnie wydrapywano na nich wzory. Przygotowywano również baranki z masła.
wielkanocny baranek z masła
To dzień święceniem pokarmów. W dawnych czasach do święcenia przynoszono niemal cały zapas świątecznego jadła, uważano bowiem, że to co nie poświęcone może zaszkodzić. Poza jedzeniem święcono także ocet, zapałki, wykrawki z ziemniaków do sadzenia. Teraz święcenie ma charakter bardziej symboliczny, w koszyczkach przybranych mirtem lub bukszpanem nie może zabraknąć jednak: chleba, jaj, chrzanu, baranka, wędlin, babki z ciasta, masła, soli.
Zdjęcia JanC - regionalne święcenie pokarmów
Wielka Niedziela rozpoczyna się od bardzo uroczystej porannej Mszy Świętej Rezurekcyjnej. (W niektórych Parafiach Rezurekcja odprawiana jest już w Wielką Sobotę wieczorem). Na śpiew „Gloria” odzywały się milczące od Wielkiego Czwartki dzwony. Wokół kościoła wierni szli z uroczystą procesją. Pilnowano, aby wszystkie kobiety obchodziły kościół trzy razy, wierzono bowiem, że czarownica nie może obejść kościoła więcej niż raz, bo utraci swoją moc.
Po powrocie z kościoła zasiadano do śniadania świątecznego, które poprzedzała modlitwa. Spożywano potrawy poświęcone w Wielką Sobotę, zwyczaj dzielenia się jajkiem nie był dawniej praktykowany. Poświęcone chrzan i sól dawano także zwierzętom. W tym dniu powstrzymywano się od wszelkiej niekoniecznej pracy, należało spędzać go w rodzinnym gronie, jednak obowiązywał zakaz leżenia i spania w ciągu dnia. Przygotowywana była tradycyjna wielkanocna potrawa z poświęconych pokarmów, zwaną chrzanówką, sodrą lub święceliną. Aby ją przygotować należało pokroić jajka ugotowane na twardo, kiełbasę, ewentualnie inne wędliny, wymieszać, zaprawić tartym chrzanem i zalać kwaśnym mlekiem, maślanką lub serwatką. Spożywano ją z chlebem.
W Poniedziałek Wielkanocny najpopularniejszym zwyczajem na Podhalu było wzajemne oblewanie się wodą. Najbardziej narażone na polewanie były dziewczęta, które często były przemoknięte do suchej nitki po zaciągnięciu pod studnię, wrzuceni do koryta czy potoku. Dla dziewczyny ilość wylanej na nią wody uchodziła za miarę powodzenia u płci przeciwnej i była wręcz powodem do dumy. Polewanie rozciągało się w czasie i trwało „w każdy piątek do Zielonych Świątek”. Później zwyczaj polewania znacznie złagodniał, wiadra zamieniono na flakoniki wody kwiatowej, a pokropienie panny na wydaniu perfumami stało się ogólnie przyjętą formą zalotów, oznaczających poważne zamiary matrymonialne.
Prawie zanikła też tradycja „chodzenia po śmiegurzcie”, czyli odwiedzania gospodarzy przez grupki chłopców, którzy w zamian za śpiew i okolicznościową oracje otrzymywali dary, najczęściej żywność.
polewacka
Serdecznie dziękujemy pani Dorocie Majerczyk i Dzieciom z Zespołu „Majeranki” działającego przy Stowarzyszeniu Miłośników Kultury Ludowej. Panu Maciejowi Langer serdecznie dziękujemy za udostępnienie zdjęć.
Literatura:
Urszula Janicka-Krzywda „ Rok karpacki – Obrzędy doroczne w Karpatach Polskich” Wyd. PTTK „Kraj” Warszawa-Kraków 1988
Krystyna Kwaśniweicz „Zwyczaje doroczne polskich górali karpackich” Wojewódzki Ośrodek Kultury w Bielsku –Białej 1998
(M.W.)
Tutaj możesz zobaczyć zdjęcia z Palmowej Niedzieli 2007
Tutaj możesz zobaczyć zdjęcia z Konkursu Bazi 2007
| 
